ทรงเป็นองค์อัครศาสนูปถัมภกในพระพุทธศาสนา ทรงเริ่มทำนุบำรุงพระพุทธศาสนาให้มีความมั่นคง และเรียบร้อยขึ้นในสังฆมณฑล นับแต่วาระแรกที่เสด็จขึ้นเสวยราชย์ ทรงวางพระองค์ให้เป็นกลางระหว่างสงฆ์มหานิกายและสงฆ์ธรรมยุต แม้ว่าพระองค์ทรงเป็นผู้ก่อตั้งธรรมยุติกนิกาย เมื่อคราวพระราชพิธีเสด็จฯ เลียบพระนครนั้น โปรดให้กระบวนเสด็จเลียบพระนครทางสถลมารคไปยังวัดพระเชตุพนฯ ซึ่งเป็นวัดสำคัญของสงฆ์มหานิกาย และเสด็จทางชลมารคไปยังวัดบวรนิเวศ วัดสำคัญของสงฆ์ธรรมยุต ทั้งนี้เพื่อแสดงว่าพระองค์ทรงเป็นองค์ศาสนูปถัมภกพุทธศาสนาโดยไม่ลำเอียง (ม.ร.ว. ศุภวัฒย์ เกษมศรี 2525 : 498) และระงับข้อสงสัยของคนทั่วไปว่า เมื่อเสด็จขึ้นครองราชสมบัติจะใช้พระราชอำนาจบังคับพระสงฆ์ให้เป็นสงฆ์ธรรมยุตเสียหมด และเมื่อคณะสงฆ์ฝ่ายธรรมยุตถวายฎีกาเพื่อขอพระบรมราชานุญาตกลับไปห่มแหวก พระองค์ได้พระราชทานพระบรมราชวินิจฉัยว่า การปฏิบัติพระธรรมวินัยเป็นกิจของพระสงฆ์ผู้ปฏิบัติ มิใช่ราชกิจของพระเจ้าแผ่นดิน ที่จะทรงสั่งให้ทำประการใด (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ 2514 : 131) จะเห็นได้ว่าทรงระมัดระวังในการวางพระองค์ให้เป็นกลางอย่างเคร่งครัด เพราะทรงเป็นพระมหากษัตริย์ ฐานะของพระองค์ทรงเปลี่ยนไป มิใช่อย่างที่ทรงเคยเป็นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว แม้ตำแหน่งในทางสมณศักดิ์ก็เช่นกัน ทรงส่งเสริมโดยถือหลักเกณฑ์อายุ พรรษา และคุณธรรม ความรู้ เป็นสำคัญมากกว่ายึดถือนิกาย และดำรัสสั่งในราชการให้ถือว่าพระสงฆ์สองนิกายเป็นอย่างเดียวกัน ฐานะเสมอกัน การสังฆมณฑลก็มิได้แตกร้าวตลอดรัชสมัย ด้วยพระสงฆ์พากันเลื่อมใสในพระปรีชาญาณขององค์อัครศาสนูปถัมภก (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ 2514 : 132-133) สำหรับถาวรวัตถุทางพระพุทธศาสนา เช่น วัดวาอาราม ทรงบูรณะให้สมบูรณ์มากกว่าที่จะทรงสร้างใหม่ ทรงมีพระราชดำริว่า ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงสร้างวัดไว้มากพอแล้ว การสร้างวัดใหม่ส่วนมากโปรดเกล้าฯ ให้สร้างวัดในต่างจังหวัด ในกรุงเทพฯ โปรดเกล้าฯ ให้สร้างวัดโสมนัสวิหารราชวรวิหาร วัดปทุมวนารามราชวรวิหาร วัดราชประดิษฐ์สถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร และวัดมกุฏกษัตริยารามราชวรวิหาร วัดที่ทรงสร้างไม่มีพระราชประสงค์ให้ใหญ่โต เพราะจะรักษายาก ดังประกาศ (ประชุมประกาศรัชกาลที่ 4 2408-2410 : 223-224 อ้างถึง ใน ม.ร.ว. ศุภวัฒย์ เกษมศรี 2525 : 500) ความว่า หน้า 8 จากทั้งหมด 22 หน้า 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22