ส่วนสมเด็จพระเจ้าเอกทัศน์ เมื่อยังไม่ได้ครองราชย์ มีพระนามว่า กรมขุนอนุรักษ์มนตรี ซึ่งสมเด็จพระราชบิดา คือ สมเด็จพระเจ้าบรมโกศก็ทรงตระหนักดีว่า พระราชโอรสองค์นี้ทรงไม่มีความเหมาะสม ที่จะเป็น พระมหากษัตริย์ เมื่อสมเด็จพระมหาอุปราชองค์แรกต้องพระราชอาญาสิ้นพระชนม์ จึงทรงข้ามไปโปรดฯ ให้พระราชโอรสองค์ที่ 3 คือ เจ้าฟ้าอุทุมพร ทรงเป็นพระมหาอุปราช แต่พอสิ้นรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าบรมโกศ และสมเด็จพระเจ้าอุทุมพรทรงราชาภิเษกเป็นพระมหากษัตริย์ไม่เกิน 3 เดือน เจ้าฟ้าเอกทัศน์ กรมขุนอนุรักษ์มนตรีก็ตั้งพระองค์เองขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์อีกพระองค์หนึ่ง พระเจ้าลูกเธอทั้ง 3 พระองค์ ( กรมหมื่นจิตสุนทร กรมหมื่นสุนทรเทพ กรมหมื่นเสพย์ภักดี ) ไม่พอพระทัยจะก่อกบฏ แต่ถูกจับได้ จึงถูกประหาร ชีวิตทั้งหมด สมเด็จพระเจ้าอุทุมพรผู้ทรงเป็นพระอนุชาร่วมพระมารดา ก็ทรงตัดสินพระทัยด้วยเหตุผล ส่วนพระองค์ อาจจะผนวกด้วยพระนิสัยใฝ่สงบอีกด้วย จึงปลีกพระองค์ไปผนวชเสีย อันที่จริงการตัดสินพระทัย ทั้งนี้ก็มีส่วนให้บ้านเมืองถูกปล่อยปละละเลย จนพม่าข้าศึกทราบและฉวยโอกาสรุกรานแผ่นดินไทย แต่การที่ถูก พม่ารุกรานครั้งแรกใน พ.ศ. 2302 นั้น พระองค์ยังทรงตระหนักถึงหน้าที่ และทรงยินยอมลาผนวช ตามคำกราบทูลขอของข้าราชการผู้ใหญ่ มาทรงช่วยบัญชาการทัพเพื่อป้องกันบ้านเมือง แต่เมื่อว่างเว้นศึกพม่าไป 5 ปี และสมเด็จพระเจ้าเอกทัศน์กลับทรงแสดงพระองค์เป็นพระมหากษัตริย์อีก พระองค์ก็ทรงตัดเรื่องโลก ไปผนวชอีก และไม่ยอมลาผนวชอีกเลย จนเสียกรุงศรีอยุธยาแก่พม่าข้าศึกใน พ.ศ. 2310 พฤติกรรมของ เจ้าฟ้าอุทุมพร อันส่งผลให้ได้รับพระสมัญญานามว่า “ ขุนหลวงหาวัด ” นั้น ที่จริงก็มีผลกระทบถึงความพินาศ ของกรุงศรีอยุธยาด้วย ถ้าหากพระองค์ไม่ทรงใฝ่สงบเกินไป และยอมรับความจริงว่าพระเชษฐานั้น ไม่เหมาะที่จะครองราชย์ในระยะเวลาที่บ้านเมืองมีศึกใหญ่ ข้อบกพร่องต่างๆ ของบ้านเมืองก็มีช่วงเวลาถึง 5 ปี (พ.ศ. 2302-2307) ที่จะแก้ไขได้ แต่เพราะถึงกาลเวลาแห่งความสิ้นสุดของกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระเจ้า เอกทัศน์ จึงทรงได้นำความเสื่อมเสียมาสู่บ้านเมือง ในการที่ทรงพระเกษมสำราญในเรื่องส่วนพระองค์ ไม่ได้ทรงกระทำหน้าที่ผู้นำของบ้านเมืองเลย โดยขุนหลวงหาวัดก็ทรงเลิกสนพระทัยในปัญหาบ้านเมือง มุ่งหน้าปฏิบัติธรรมเท่านั้น สรุปแล้ว ผู้อยู่ในฐานะประมุขของบ้านเมืองมิได้ทรงกระทำหน้าที่ ของพระองค์ องค์หนึ่งก็หย่อนสมรรถภาพทุกประการไม่สามารถจะทรงทำหน้าที่ได้ อีกองค์หนึ่งก็ทั้งรักพระเชษฐาในทางที่ผิดและทั้งแสวงหาแต่ทางธรรมจนหมดความสนพระทัย ในสภาพการณ์อันเข้าวิกฤตของบ้านเมือง