การสวรรคต ต่อมาพระภิกษุพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงขอไปประทับที่เพชรบุรีในถ้ำแห่งหนึ่ง มีคนเฝ้าอยู่ 2 คน การย้ายมาประทับที่เพชรบุรีนั้น ความปิดไม่มิด ข่าวก็รั่วไหลออก วันหนึ่งในเวลากลางวัน ขณะทรงเจริญวิปัสสนากรรมฐานอยู่ภายในถ้ำ ถูกตีที่พระเศียรเบื้องหลัง ล้มคว่ำจึงสวรรคต คนเฝ้าสองคนหายไปไม่มีใครพบ ส่วนพระศพของพระภิกษุพระเจ้ากรุงธนบุรีนั้น ได้ถูกลอบนำเข้ามาในกรุงธนบุรีที่วัดบางยี่เรือใต้ ได้ย้ายศพหลวงอาสาศึกออกไปฝังเสียที่อื่น แล้วเชิญพระศพพระภิกษุพระเจ้ากรุงธนบุรีที่แท้จริงลงฝังไว้แทน (2544 : 359) หลวงวิจิตรวาทการได้เขียนเรื่องมีคนไปตายแทนสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีว่าอาจจะเป็นจริงก็ได้ “ คิดดูเหตุผลแวดล้อมก็จูงใจให้เชื่อร่ำไป เรื่องคนหน้าเหมือนกันปลอมตัวมาตายแทนกันนั้นไม่เป็นเรื่องประหลาด สำหรับสมัยโบราณ เรื่องชนิดนี้มีถมไป ไม่ต้องโบราณถึงไหน เพียงของฮิตเลอร์ยังมีคนที่หน้าตารูปร่าง เหมือนฮิตเลอร์ถึง 4 คน ซึ่งฮิตเลอร์เองได้ให้คนเหล่านั้นแต่งกายไว้หนวดเหมือนฮิตเลอร์ แอบไปในที่ต่างๆ เพื่อให้คนทั้งหลายเข้าใจว่าฮิตเลอร์ไปเอง ” (2544 : 9) 16.4. 3 วรมัย กบิลสิงห์ (2540 : 124-184) ได้เขียนเล่าใน “ หนังสือใครฆ่าพระเจ้าตาก” ไว้ตอนหนึ่งว่า “ พระยาสุริยอภัยบังคับให้สมเด็จพระเจ้าตากสินฯ ลาผนวชแล้วนำเครื่องจองจำใส่ครบ มารับโทษถึงขั้นประหาร แต่เมื่อประหารจริงนั้นคุณมั่นผู้มีความกตัญญูกตเวทีต่อองค์สมเด็จพระเจ้าตากสินฯ ได้ยอมอุทิศตนตายแทนสมเด็จพระเจ้าตากสินฯ คุณมั่น เป็นพระญาติของท่านอายุคราวเดียวกัน มีรูปร่างหน้าตาคล้ายคลึงท่านและมิได้เป็นทหาร คุณมั่น อยู่ช่วยพระบิดาท่านค้าขายมาแต่เล็กแต่น้อย ทำงานในโรงสี ไม่ได้ออกไปนอกบ้านมากนัก เมื่อทราบว่าเขาจะให้ประหารสมเด็จพระเจ้าตากสินฯ คุณมั่นจึงเสนอตัวขอไปเปลี่ยนเป็นองค์สมเด็จพระเจ้าตากสินฯแทน และต้องถูกประหารไป เพื่อให้คนทั้งหลายเห็น (2540 : 141-143) เพราะถ้าไม่มีการตายให้เห็น พวกที่อยากจะได้เมืองไทยไปเป็นเมืองขึ้นของจีนก็คงจะไม่เชื่อ คงจะผูกพันมั่นหมายอยู่นั่นเอง เมื่อเห็นว่ามีการตายจริง ก็จะได้หมดปัญหาไป คุณประยงค์ (น้องสาวสมเด็จพระเจ้าตากสินฯ) จัดเตรียมเครื่องแต่งกายเป็นเสื้อผ้าเก่าๆ แบบพ่อค้าข้าวถวายให้ พระภิกษุสมเด็จพระเจ้าตากสินฯ ทรงแต่งพระองค์ ออกเดินทางในเวลากลางคืนรอนแรมมาหลายวัน โดยเรือจ้าง ถึงเมืองนครศรีธรรมราช โดยมีผู้ติดตามเป็นทหารชั้นผู้น้อย 3 คน คือ นายแป้น นายชอบ และ นายชม เป็นหญิง 2 คน คือคุณประยงค์และญาติอีกคน เมื่อมาถึงเขาขุนพนม สมภารจีนก็จัดการบรรพชาอุปสมบทให้เป็นพระทันที คุณประยงค์ได้บวชตามเสด็จด้วยในวันต่อมา (2540 : 148-149) ในปีที่ 1 พระองค์ทรงเล่าเรียนและปฏิบัติธรรมได้อย่างชำนิชำนาญ ย่างเข้าปีที่ 2 พระมเหสีเดิม (หม่อมสอน) ซึ่งได้ถูกถอดบรรดาศักดิ์และพ้นโทษแล้ว ก็ได้หลบหลีกพาญาติมาอยู่ที่เขาขุนพนมพร้อมด้วยพระเจ้าน้า (อั้นหรืออั๋น) ได้มาปฏิบัติธรรมด้วย รวมแล้ว 10 กว่าคน (2540 : 152)