3. แทรกความรู้และความคิดทางวิปัสสนาธุระแสดงว่าขณะที่ทรงพระราชนิพนธ์นั้นทรงศึกษา หรือได้เริ่มปฏิบัติวิปัสสนาแล้ว เช่น ตอนฤาษีโคบุตรกล่าวกับทศกัณฐ์ว่า     พระมุนีจึงว่าเวรกรรม มันทำท่านท้าวยักษี อันจะแก้ไขไปให้ดี ต่อกิจพิธีว่องไว จึงจะสิ้นมลทิลบาปหยาบหยาม พยายามอนุโลมลามไหม้ ล้างลนอกุศลสถุลใจ เข้าไปในเชาวน์วิญญาณ เป็นศีลสุทธิ์วุฑฒิ หิริโดยตะทังคะประหาร คือบทแห่งโคตระภูญาณ ประหารโทษเป็นที่หนึ่งไป คุณสมบัติพิเศษ อันนับเป็นเอกลักษณ์ ยากที่จะมีพบปรากฏในรามเกียรติ์ฉบับอื่นใด ก็คือรามเกียรติ์ฉบับพระราชนิพนธ์ของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีนั้น มีเนื้อหาและโวหารหลายตอน หนักไปทางธรรมและอิทธิปาฏิหาริย์ อันแสดงให้เห็นถึงพระปรีชาญาณ และพระราชอุปนิสัยของพระองค์ ที่ทรงฝักใฝ่ในทางธรรมตลอดจนการปฏิบัติสมถะวิปัสสนากรรมฐาน เมื่อทรงกล่าวถึงบทของท้าวมาลีวราช ก็มักจะทรงใช้ถ้อยคำว่าพระทรงธรรมธิราชเป็นใหญ่ พระกอบกิจธรรมเป็นใหญ่ พระทรงทศธรรมรังษี พระทรงธรรมธิราชรังษี หรือพระทรงจตุศีลยักษา ฯลฯ บางตอนเข้าใจว่าน่าจะได้ทรงนำเอาพระราชกิจวัตรส่วนพระองค์มาสอดแทรกใส่ไว้ด้วย เช่น ตอนที่กล่าวถึงพระอิศวรเสด็จออกนั่งสนทนาธรรมกับพระฤาษี วันหนึ่งจึงเธอออกนั่ง ยังบัลลังก์รัตน์รังษี สนทนาไญยธรรมอันมี กับพระนารอทฤษีมีญาณ พระราชนิพนธ์ตอนนี้ สะท้อนให้เห็นถึงพระราชอุปนิสัย ที่ทรงฝักใฝ่ในข้ออรรถข้อธรรม เมื่อยามว่างพระราชกิจ ก็จะทรงพอพระทัยมีธรรมสากัจฉากับพระราชาคณะ หรือแม้นักบวชในลัทธิศาสนาอื่นๆ เป็นต้นว่า กับพวกบาทหลวงฝรั่งเศส หรือพวกโต๊ะครูในศาสนาอิสลามดังปรากฏเรื่องราวเป็นหลักฐานอยู่ในจดหมายเหตุและพระราชพงศาวดารอยู่หลายตอน