ไพร่หลวงเป็นไพร่ของพระมหากษัตริย์และจะต้องถูกเกณฑ์แรงงานไปใช้เป็นเวลา 6 เดือนต่อปี คือ เข้าไปรับราชการ 1 เดือน ออกมาอยู่บ้านของตน 1 เดือน กลับเข้าไปรับราชการอีก 1 เดือน สลับกันไปอย่างนี้ จึงเรียกการถูกเกณฑ์แรงงานในลักษณะนี้ว่า “ การเข้าเวร ” และ “ การออกเวร ” อย่างไรก็ตาม ไพร่สามารถเปลี่ยนฐานะของตนเองได้เป็น 2 ระดับ คือ ระดับสูง คือ ขุนนาง ส่วนระดับต่ำ คือ ทาส แรงงานของไพร่มีประโยชน์ต่อมูลนายทั้งในด้านการเป็นกำลังไพร่พล การเป็นกำลังการผลิต และแรงงานของไพร่ก็เป็นประโยชน์ของทางราชการ ทั้งการเป็นกำลังพลและกำลังการผลิตเช่นเดียวกัน (2) ไพร่สม เป็นไพร่ที่พระมหากษัตริย์พระราชทานให้แก่เจ้านาย และขุนนางที่มีตำแหน่งทางราชการเพื่อเป็นผลประโยชน์ ไพร่สมจะตกเป็นของมูลนายตราบเท่าที่ขุนนาง ผู้เป็นมูลนายยังมีชีวิตอยู่ในตำแหน่งราชการ เมื่อมูลนายถึงแก่กรรม ไพร่สมจะถูกโอนมาเป็นไพร่หลวง นอกจากบุตรของขุนนางผู้นั้นจะยื่นคำร้องขอควบคุมไพร่สมต่อไปจากบิดา ไพร่หลวงจะมีฐานะลำบากที่สุดเมื่อเทียบกับไพร่สม เพราะไพร่สมมีหน้าที่รับใช้แต่เพียงมูลนาย จึงมีความสบายกว่าไพร่หลวง ซึ่งถูกเกณฑ์แรงงานโดยทางราชการ จึงจำเป็นต้องทำงานหนักกว่า (รัฐสภาสำหรับเยาวชน. ราชอาณาจักรไทยในอดีต : สมัยอยุธยาตอนต้น พ.ศ.1893-1991, http://203.154.23.6/teen/knowledge/politics_ayutthaya1.asp , 31/03/2004) 4. นอกจากนั้นในด้าน การปกครองทหาร สมเด็จพระเจ้าตากสิน ทรงทำนุบำรุงกำลังใจทหารไทย และการตั้งกองทหารออกปราบปรามโจรผู้ร้าย ดังนี้ 4.1 สมเด็จพระเจ้าตากสินฯ ทรงทะนุบำรุงทหารไทย ให้มีกำลังใจ อยู่เสมอ เพื่อให้ทหารมีความสุขสมบูรณ์ แต่ต้องเป็นทหารที่สมศักดิ์อย่างแท้จริง ซึ่งโดยปกติพระองค์จะโปรดให้ทหารทำการ ฝึกซ้อมการใช้อาวุธ และ ฝึกการรบพุ่ง เพื่อให้เกิดความชำนิชำนาญในกระบวนรบตามเหล่าของตนๆ จนสามารถแสดงเป็นยุทธกีฬาได้อย่างแคล่วคล่อง ว่าถึงชั้นนายทหาร แม้จะมีตำแหน่งสูงเป็นนายพันนายกองแล้ว สมเด็จพระเจ้าตากสินก็ยังทรงพระกรุณาโปรดให้มีการอบรมวิชารบกลยุทธ์เพิ่มเติมเสมอ ทรงพระอุตสาหะอบรมสั่งสอนด้วยพระองค์เอง ฤดูฝนปีใดไม่มีราชการทัพศึก ก็เรียกประชุมแม่ทัพนายกอง รับการอบรมอย่างขมักเขม้นเพื่อให้มีสมรรถภาพสูงกว่าฝ่ายข้าศึกยิ่งขึ้น จะได้ทำการรบมีชัยชนะตลอดไป 4.2 การ สะสมอาวุธยุทธภัณฑ์ นอกจากให้ทหารฝึกฝน และนอกจากอบรมนายทหารชั้นผู้ใหญ่กวดขันแล้ว ยังทรงรีบสั่งสมอาวุธยุทธภัณฑ์ให้เพรียบพร้อม ถึงกับมีปืนใหญ่หล่อแบบยุโรป ที่พอจะสั่งซื้อได้ ก็ให้หาซื้อส่งเข้ามา ถ้าปืนชนิดไหนพอจะหล่อเองได้ ก็เร่งมือหล่อขึ้นโดยเร็ว เพราะถือว่าปืนเป็นกระทู้สงคราม